Kto by się spodziewał, że dwie deski będą dawać tyle radości ludziom niemal na całym świecie? A przecież na początku narty nie służyły do zabawy na śniegu, ale do polowań na zwierzęta i przemieszczenia się po ośnieżonych terenach. A oto garść ciekawostek na temat historii nart i nie tylko.
Roland Huntford, autor książki Two Planks and a Passion: The Dramatic History of Skiing (2008) sugeruje, że historia sportów zimowych być może rozpoczęła się ok. 20 tys. lat temu, czyli w czasach górnego paleolitu (okres obejmujący od 40 do 10 tys. lat temu). Mają świadczyć o tym malowidła naskalne przedstawiające prymitywne narty, sanki i rakiety śnieżne, wykonane przez człowieka z Cro-Magnon. Prehistoryczne (choć znacznie młodsze) rysunki naskalne nart znaleziono również w Norwegii (Bøla, Rødøy), Chinach (Xinjiang) i Republice Karelii (Zalavruga, Biełomorsk).
Najstarsze znane szczątki nart zostały odkryte w latach 60. ubiegłego wieku podczas wykopalisk w północnej Rosji, w rejonie Morza Białego. Są datowane na okres około 6000 p.n.e. (mezolit), a więc są starsze niż koło (ok. 3500 p.n.e.). Fragment narty z wykopalisk składa się z przedniej części (dzioba), pod którym znajduje się klin w kształcie głowy łosia. Prawdopodobnie był to hamulec, który zapobiegał zsuwaniu się nart ze zbocza podczas podchodzenia. Dlaczego łosia? Może mieć to związek z legendą o bogu Ostiaków (rdzenne ludy Syberii) imieniem Tunk-pox, który miał polować na łosie na nartach wykonanych z magicznego drzewa.
Mniej lub lepiej zachowane szczątki nart odkryto również w wielu innych miejscach, tj. w Norwegii, Szwecji, Finlandii, Łotwie czy na Wyspach Brytyjskich. W latach 20. XX wieku w Kalvträsk (Szwecja) znaleziono narty o długości 204 cm i kij w kształcie łopaty, które prawdopodobnie powstały 5200 lat temu. Z kolei w miejscowości Hoting (również w Szwecji) odkryto narty datowane na 4500-2500 p.n.e.
Narty bardzo długo służyły głównie do poruszania się w trudnym terenie. Lud Saamów (Lapończycy) używał nart do polowań na zwierzynę przynajmniej od czasów Cesarstwa Rzymskiego. Na nartach przemieszczali się również poborcy podatkowi wysyłani przez króla Norwegii Haakona Haraldsona panującego w latach 934-961.
Dwie deski były wykorzystywane również podczas działań wojennych. Od XV do XVII wieku narty pojawiały się w bitwach na terenie Finlandii, Norwegii, Szwecji, Rosji i Polski. Oddziały narciarskie brały udział również w I oraz II wojnie światowej, a weterani wojenni często promowali jazdę na nartach w społeczeństwie.
W latach 1856-1876 norweski imigrant John Albert Thompson (alias „Snowshoe Thompson”) dostarczał pocztę między Kalifornią a Nevadą, przemieszczając się na ponad 3-metrowych nartach. Trasę na wschód pokonywał w 3 dni, natomiast droga powrotna zajmowała mu o jeden dzień krócej.
Do połowy XIX wieku narty były wyposażone w paski, które mocowały but tylko przy palcach. Takie rozwiązanie sprawdzało się w technice telemarkowej, której wielkim orędownikiem był Sondre Norheim. Podobno Norweg miał opracować również nowy rodzaj wiązania, w którym buty były przywiązane do nart w okolicach pięty i palców za pomocą mokrych korzeni brzozy. Po wyschnięciu korzenie stały się sztywne, dzięki czemu wiązanie zapewniało narciarzowi większą kontrolę nad nartami.
Jednym z ojców narciarstwa w Polsce był Stanisław Barabasz (1857-1949), który z pomocą królewskiego stelmacha zbudował swoje pierwsze narty. Barabasz używał nart podczas polowań, a następnie wycieczek w góry. Został również dyrektorem szkoły zawodowej, która produkowała narty dla uczniów i nauczycieli.
W latach 1887-1888 norweski oceanograf i badacz polarny Fridtjof Nansen przeprawił się przez Grenlandię, jadąc na nartach. Nansen nie był jednak amatorem, ponieważ kilka lat wcześniej pokonał na nartach trasę z Bergen do Oslo.
Wyprawa Nansena zainspirowała Austriaka Mathiasa Zdarsky’ego, który zaczął wykorzystywać narty do przemieszczania się po wymagających terenach alpejskich. W 1980 roku Zdarsky zaprojektował stalowe wiązania, które ułatwiały zjeżdżanie po stromych stokach. Rozwiązanie opracowane przez Austriaka stało się prototypem dla współczesnych wiązań narciarskich.
W Finlandii i Szwecji do lat 30. XX wieku używano asymetrycznych nart. Długa narta (fiń. lyly) służyła do ślizgania, natomiast krótszej (fiń. kalhu) używano do odbijania. Dłuższa narta była smarowana tłuszczem zwierzęcym, co zapewniało lepszy poślizg. Z kolei narta odbijająca była od spodu gładka lub pokryta zwierzęcą skórą dla wygodniejszego podchodzenia. W Zatoce Botnickiej (między zachodnim wybrzeżem Finlandii a wschodnim wybrzeżem Szwecji) stosowano również narty o długości 3-4 metrów. Bardzo długa narta ułatwiała podkradanie się do fok oraz zwiększała bezpieczeństwo na wypadek pęknięcia lodu.
W połowie XIX wieku w Telemarku skonstruowano narty taliowane (szerokie na końcach i węższe pośrodku), które ułatwiały skręcanie. Narty z Telemarku charakteryzowały się również camberem, czyli z wygięciem w górę pod wiązaniem. W efekcie ciężar ciała narciarza rozkłada się równomiernie na całą nartę, co zapewnia większą stabilność i responsywność na przygotowanych trasach.
W 1950 roku Howard Head (twórca renomowanej marki nart Head) stworzył nowoczesną nartę zjazdową przeznaczoną do rekreacji. Projekt amerykańskiego inżyniera opierał się na rdzeniu ze sklejki umieszczonym pomiędzy warstwami z aluminium. Narty miały również stalowe krawędzie (te wynaleziono w 1928 roku w Austrii), warstwę wierzchnią i podstawę z żywicy fenolowo-formaldehydowej, która eliminowała problem przywierania nart do śniegu. Pod koniec lat 60. warstwy aluminiowe zostały zastąpione włóknem szklanym.
W 1993 roku słoweński producent Elan wprowadził na rynek narty, w których piętki i dzioby były wyraźnie szersze niż środkowa część. Narty taliowane są przystosowane do jazdy na krawędziach (carvingowej) i dzisiaj stanowią najpopularniejszy rodzaj nart.
W 1995 roku szkoła narciarska Line Skis wprowadziła narty typu twin-tip. Tego typu narty mają symetryczną budowę (dziób i piętka są podobnie wygięte), co umożliwia lądowanie tyłem lub jazdę w odwróconej pozycji w dół stoku. Kształt twin-tip jest typowy dla nart przeznaczonych do jazdy w puchu, nart telemarkowych oraz nart typu all mountain.
Pierwsze narty były wykonane z jednego kawałka drewna z drzewa liściastego (np. z hikory, brzozy, jesionu). Dziś „deski” to wielowarstwowe konstrukcje, które składają się z rdzenia, laminatu, warstwy wierzchniej, ślizgu, ścianek bocznych i metalowych krawędzi. Sam rdzeń może zostać wykonany nawet z 45 cienkich warstw, przy czym każdy producent stosuje tutaj własne kompozyty. Najlepszym materiałem jest drewno, przy czym nie musi to być jeden gatunek. Producenci stosują również inne materiały w celu uzyskania lżejszej wagi czy odpowiedniej sztywności. Może to być na przykład włókno szklane, włókno węglowe, kevlar, aluminium, tytan czy pianka.
Jedna z największych w Polsce kolekcji nart (oraz innego sprzętu narciarskiego) znajduje się w Muzeum Narciarstwa im. Stanisława Barabasza w Cieklinie (podkarpackie). Wśród zbiorów można zobaczyć m.in. nartę z wyrytą datą „1917” oraz nartę z bukowej deski, wyposażoną w metalowe szczęki i rzemienie zapinane na sprzączki.
Najstarsze na świecie muzeum poświęcone narciarstwu znajduje się w Oslo, pod słynną skocznią w Holmenkollen. Muzeum posiada imponującą kolekcję sprzętu, w tym m.in. narty liczące ok. 5200 lat czy narty znalezione na torfowisku Alvdal datowane na 600 r.n.e. Wśród eksponatów znajduje się również sprzęt pochodzący z wyprawy Amundsena na Biegun Południowy (1910-1912) oraz z wypraw Fridtjofa Nansena na Grenlandię i Biegun Północny (1893-1896).
Jedną z największych (jeśli nie największą) kolekcji zabytkowych nart na świecie może pochwalić się Amerykanin Bryce James. W zbiorach pasjonata znajduje się ponad 1000 par nart, w tym sprzęt takich marek jak Atomic, Head, K2 czy Kniessel.
Narty różnią się w zależności od stylu jazdy i dyscypliny sportowej. Najkrótsze są narty do jazdy freestyle’owej (czyli do wykonywania skoków i ewolucji w powietrzu), dłuższe są narty do narciarstwa alpejskiego i biegówki. Zdecydowanie najdłuższe są narty do skoków narciarskich. Narty zaprojektowane dla skoczków są również szersze, grubsze i cięższe niż narty zjazdowe, a ponadto nie mają stalowych krawędzi.
Narty biegowe przeznaczone do stylu klasycznego wyróżniają się tzw. strefą odbicia (jest to część pośrodku ślizgu), która ma ułatwiać odbicie się i przesuwanie naprzód. Strefa odbicia może być pokryta specjalnym smarem lub strukturą przypominającą rybią łuskę. Zamiast łuski stosuje się również materiałowe nakładki zwane fokami (dawniej wykonywano je ze skóry fok, stąd nazwa). Foki nakłada się również na narty typu backcountry i skitourowe.
Nie wszyscy wiedzą, że krawędzie w nartach nie są ostrzone pod kątem 90 stopni. W nartach do jazdy rekreacyjnej kąt pomiędzy rdzeniem a krawędzią wynosi na ogół 88 stopni, natomiast kąt pomiędzy ślizgiem a krawędzią (kąt bazowy) wynosi 1 stopień. Narty sportowe są ostrzone do 86-87 stopni i 0,5-1 stopnia, przy czym narty slalomowe mają mniejszy kąt bazowy, a narty gigantowe mają kąt bliżej 1 stopnia. Parametry ostrzenia krawędzi mają duży wpływ na przyjemność z jazdy, łatwość przekrawędziowania, a nawet bezpieczeństwo narciarza. Szczególnie ważny dla skrętności i komfortu użytkowania jest kąt bazowy (tzw. kąt tuningu).
Smarowanie nart jest niezbędne dla zachowania dobrego poślizgu na śniegu. Osoby, które jeżdżą rekreacyjnie, zwykle sięgają po smar uniwersalny. Jednak narciarze, którym zależy na jeszcze lepszym poślizgu, mogą dobierać smar stosownie do temperatury śniegu. Dla przykładu, żółty smar sprawdzi się przy mokrym śniegu (temperatura powyżej 0 stopni), czerwony smar stosuje się przy temperaturze od -4 do +1, natomiast fioletowy jest najlepszy dla śniegu o temperaturze od -8 do -2 stopni Celsjusza.
Narty i snowboard w jednym? Czemu nie! Na polskim rynku dostępne są deski snowboardowe typu splitboard przeznaczone do skitouringu, czyli narciarstwa połączonego z turystyką. Taką deskę można rozdzielić na dwie części i używać jak nart skitourowych podczas podchodzenia. Wiązania są wówczas ustawione na tryb z wolną piętą, a do ślizgu montuje się foki. Przed zjazdem wystarczy odpiąć foki, ustawić wiązania w tryb zjazdu i połączyć narty w jedną deskę snowboardową.
Narty sprzedawane są w parach – to wie każdy. Ale nie każdy zdaje sobie sprawę, że w sklepach sportowych dostępne są również narty pojedyncze, tzw. monoski. Jest to jedna szeroka narta, na której jeździ się przodem do kierunku jazdy. Monoski jest podobna do deski snowboardowej, ale ma szerszy dziób i więcej waży. Ponadto wiązania bardziej przypominają wiązania stosowane w nartach niż snowboardzie.
Narciarstwo to sport dla każdego, a osoby z niepełnosprawnościami nie są tutaj wyjątkiem. W przypadku paraplegii (paraliżu kończyn dolnych) można jeździć na nartach typu sit-ski, które składają się z fotela kubełkowego połączonego z nartą. Narciarz jedzie w pozycji siedzącej, wykonując skręty za pomocą górnej części ciała i dwóch wysięgników zakończonych płozami.
Najdłuższe narty na świecie mają… 555 metrów długości. Narty zostały użyte przez 170 narciarzy podczas wydarzenia zorganizowanego przez firmę Aker Solutions w miejscowości Arendal (Norwegia) w 2011 roku.
Z krótszych, ale nadal nieprzeciętnie długich nart korzystał słynny austriacki skoczek narciarski Florian Liegl. Ze względu na swój wzrost (1,94 m) mógł oddawać skoki na nartach o długości 2,81 m wyprodukowanych przez austriacką firmę Blizzard. Co ciekawe, później firma Blizzard sprezentowała używane narty Liegla młodemu skoczkowi z klubu sportowego w Hinterzarten o nazwisku Manuel Hahne. Utalentowany nastolatek, podobnie jak Liegl, zmagał się bowiem z problemem braku nart odpowiednich do swojego wysokiego wzrostu.
Narty można wykorzystać nie tylko do rywalizacji sportowej, rekreacji czy przemieszczania się, ale również do bicia nietypowych rekordów. W 2006 roku Austriak Christian Rijavec wykonał 29 salt w tył na nartach w ciągu 10 minut. Z kolei w 2019 roku Japończyk Yu Okamoto ustanowił rekord w skakaniu na skakance w założonych butach narciarskich i nartach, wykonując aż 73 skoki w ciągu jednej minuty.
